نوێژی خۆر گیران و مانگ گیران
الحمد لله‌رب العالمین الصلاة والسلام علی قا ئد المرسلین نبیینا وحبیبنا و شفیعنا محمد(صلی الله‌علیه‌وسلم) وعلی اله‌وأصحابه‌ومن تبعه بإ حسان إلی یوم الدین. أما بعد:-
له‌م ڕوداوانه‌دا باوه‌ڕی ته‌واومان ته نیا به‌خوای په‌روه‌دگاره بۆ رودانی گیرانی خۆرو مانگ، ئه‌وه‌ی که من ده مه‌وێت لێره‌دا بیری خۆم و خوێنه‌رانی به ڕێزی بخه‌مه وه ئه‌وه‌یه کاتێك یه کێك له‌م ڕوداوانه ڕوده‌دات ده‌بینین خه‌ڵکانێکی نه شاره‌زا له ئیسلام ده‌که‌ونه ده‌هۆڵ کوتین به‌و هیوایه‌ی مانگ جن چوارده‌وری گرتوه و به ده‌هۆل کوتینه‌که‌ی ئه‌مان به‌ری مانگ به‌ر بده‌ن یان چه‌ندین ووته‌ی بێ مانای وه ك ئه‌وه‌ی که ئه‌گه‌ر که‌سێک بمرێت له و کاته‌دا بڵێن ئه‌وه له‌به‌ر مردن یان ژیانی فڵانه که‌س ئه‌م ڕوداوه رویداوه بۆیه لێره‌دا ده‌مه‌وێت ئه‌وسوننه‌ته‌ی پیغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) زیندو بکه‌مه‌وه بزانین له کاتی ڕودانی کاره ساتێکی له‌و جۆره‌دا پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) په نایان بردۆته به رچی و خۆی و هاوه ڵانی به ڕێزی(خوایان لێ ڕازیبێت) چیان کردوه له‌و کاته‌دا تاوه‌کو ئێمه ش وه ك شوێنکه‌وته‌ی ئه‌وان هه مان کرده‌وه دووباره بکه‌ینه‌وه و خۆمان به دوور بگرین له (بیدعه) و داهێنراو إن شاألله ئه‌ویش ئه‌وه‌یه هه‌رکات کاره‌ساتی مانگ گیران و خۆر گیران ڕویدا مسوڵمانان به بانگکردنی( إن الصلاة جامعة) بچنه مزگه‌وت و پێشه‌وا له پێشیانه‌وه بێت و دووڕکات نوێژیان پێ بکات به‌و شێوه‌ی که پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) ئه‌نجامی داوه که لێره‌دا چۆنییه‌تی نوێژکردنه‌که ڕون ده‌که‌ینه‌وه له وبه‌شه‌ی خواره‌وه‌دا:
1- نوێژی خۆر گیران و مانگ گیران فه‌ڕزی کیفایه یه.
فه‌ڕزی کیفایه ئه‌و فه‌ڕزه‌یه که ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵێك له مسوڵمانان له ناوچه‌یه‌کدا هه‌ستان به جێ کردنی ئه‌و فه‌ڕزه ئه‌وا له‌سه‌ر باقی مسوڵمانان ده‌که‌وێت ،به‌ڵام ئه‌گه‌ر که‌س نه‌بوو هه‌ستێت به جێ به جێ کردنی ئه‌و فه‌ڕزه ئه‌وا هه‌موو مسوڵمانانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی پێ تاوانبار ده‌بێت وه ك بانگدان له مزگه‌وت دا که فه‌ڕزی کیفایه‌یه ئه‌گه‌ر کاتی بانگ که‌سیك بانگ بدات ئه‌وه کافییه و فه‌رزه‌که له‌سه‌ر ئه‌وانی تر ده‌که‌وێت به ڵام ئه‌گه‌ر که‌س نه بوو ئه‌وا هه‌موو مسوڵمانانی ئه‌و ناوچه‌یه پێی تاوانبار ده‌بن، وه نوێژی خۆر گیران و مانگ گیرانیش به‌و شێوه‌یه یه ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵێك له مسوڵمانان ئه‌و ئه‌رکه‌یان به جێ گه‌یاند له ناو جه یه‌کدا ئه‌وا له‌سه‌ر باقی مسوڵمانان ده‌که‌وێت به ڵام ئه‌گه‌ر که‌س نه یکات به تایبه‌تی له‌سه‌رده‌می ئێستادا که ئه‌و هه‌موو بیدعه‌و داهێنراوه بڵاو بۆته‌وه له نێو مسوڵمانان و وازیان هێناوه له ئه‌سڵی شه‌رع ئه‌وا مسولمانانی ئه‌و ناوچه‌یه هه‌موویان تاوانبار ده‌بن که‌وابوو له ڕودانی ئه و کاره‌ساته دا ده بێت ڕووبکه‌ینه ماڵه کانی خوای گه‌وره نوێژی خۆر گیران و مانگ گیران بکه ین وه به ڵگه‌شمان بۆ ئه‌وه‌ی که ئه‌م نوێژه فه‌ڕزی کیفایه یه ظاهری ئه‌و فه‌رمانه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوایه(صلی الله علیه وسلم) که له فه‌رمووده‌که‌ی (عائیشه) ی دایکی ئیمانداران و (أبو موسی) یه خوا لێیان ڕازیبێت که ده‌فه‌رمووێ (…. فأفزعوا….) [رواه البخاري (2/533/1026) و مسلم (2/619/901) و غیرهما] که ده‌فه‌رموون لێره‌دا ئه‌م ووته‌یه بۆ واجب بوونه،له‌به‌ر ئه‌وه ده‌بێته فه‌ڕزی کیفایه وه ك (أبو عوانة) له صه حیحه که‌یدا له به شی (2/398) دا ده‌فه‌رمووێ: ( بیان وجوب صلاة الکسوف) واته: ڕاگه‌یاندنی فه‌رمانی نوێژی خۆر گیران و مانگ گیرانه. پاشان چه‌ند فه‌رمووده‌یه‌ك ده‌هێنێته‌وه که‌وا پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) فه‌رمان به کردنی ده‌کات، وه هه‌روه ها (إبن خزیمة ) یش له صه حیحه‌که‌یدا ده‌فه‌رمووێ: (باب الأمر با الصلاة عند کسوف الشمس والقمر..) واته: بابی فه‌رمان کردن به نوێژه له کاتی خۆرگیران و مانگ گیراندا .. ، وه (الحافظ بن حجر) له (الفتح الباري) دا له(2/527) ده‌فه‌رمووێ: (جه‌ماوه‌ری زانایان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن که (سنة المؤکده) یه، وه (أبو عوانة) له صحیحه که‌یدا به راشکاوی ده‌ڵێت (واجب)ه ، وه ئیمامی( مالك9 هه‌ر وه کو نوێژی هه‌ینی سه‌یری کردوه، وه (الزین بن المنیر) له (أبو حنیفه) وه گێڕاوییه‌ته‌وه که واجبی کردوه ، هه‌روه‌ها هه‌ندێك له (مصنف)ه حه‌نه فییه‌کان گێڕاویانه‌ته‌وه که واجبه بۆ زیاتر زانیاری له‌م باره‌یه‌وه ده‌توانیت بگه‌رێیته‌وه بۆ(تمام المنة/ ل 261).
2- وه شێوازی کردنی ئه‌م نوێژه دوو ڕکاته وه کو نوێژه کانی تر ، به‌ڵام له هه‌ر ڕکاتێکدا دوو(قیام) ڕاوه‌ستان و دوو(رکوع)چه مینه‌وه ی تێدایه.
وه ك( عائیشه)ی دایکی ئیمانداران خوای لی ڕازیبێت بۆمانی ده‌گیڕێته‌وه له‌م فه‌رمووده‌یه‌دا که ده فه‌رمووێ (خسفت الشمس في عهد رسول الله (صلی الله علیه وسلم) فصلى رسول الله(صلی الله علیه وسلم) بالناس فقام فأطال القيام ثم ركع فأطال الركوع ثم قام فأطال القيام وهو دون القيام الأول ثم ركع فأطال الركوع وهو دون الركوع الأول ثم سجد فأطا ل السجود ثم فعل في الركعة الثانية مثل ما فعل في الأولى ثم انصرف وقد انجلت الشمس فخطب الناس فحمد الله وأثنى عليه، ثم قال إن الشمس والقمر آيتان من آيات الله لا ينخسفان لموت أحد ولا لحياته فإذا رأيتم ذلك فادعوا الله وكبروا وصلوا وتصدقوا، ثم قال: يا أمة محمد والله ما من أحد أغير من الله أن يزني عبده أو تزني أمته يا أمة محمد والله لو تعلمون ما أعلم لضحكتم قليلا ولبكيتم كثيرا) [رواه البخاري (2/129/1044) وهذا لفظه ومسلم(2/626/907)] واته: له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ری خوادا(صلی الله علیه وسلم) خۆر گیرا ،جا پێغه مبه‌ری خوایش(صلی الله علیه وسلم) نوێژی به‌خه‌ڵکی کردو ڕاوه‌ستاو ڕاوه‌ستانه‌که‌ی درێژ کرده‌وه ،پاشان ڕکوعی بردو ڕکوعه که‌شی درێژ کرده‌وه ،پاشان هه‌ستایه‌وه‌و ڕاوه ستاو درێژه‌ی پێدا،به ڵام له ڕاوه‌ستانی یه‌که‌م که متر بوو، پاشان ڕکوعی برده‌وه‌و درێژه‌ی پێدایه‌وه، به ڵام له ڕکوعی یه‌که‌م که‌متر بوو، پاشان سجودی بردو درێژه‌ی پێدا ، جا له ڕکاتی دووه میشداههه‌ر به‌و شێوه‌ی کرد که له ڕکاتی یه‌که‌مدا کردی،پاشان که کۆتاییان پێ هێنا خۆر ده‌رکه‌وتبوو،پاشان ووتارێکی بۆ خه‌ڵکی داو سوپاس و ستایشی خوای گه‌وره‌ی کردو فه‌رمووی: به ڕاستی خۆرو مانگ دوو به ڵگه‌و نیشانه ن له نیشانه کانی خوای گه‌وره ، بۆ مردن و ژیانی هیچ که سێك ناگیرێن،جا کاتێك بینیتان گیران ، ئه‌وه داوا له خوا بکه‌ن، وه الله اکبر بکه‌ن، وه نوێژ بکه‌ن، وه له پێناوی خوادا ببه خشن، پاشان فه‌رمووی : ئه‌ی ئوممه‌تی موحه‌ممه‌د ، سوێند به‌خوا له خوا به غیره‌ت تر نییه له‌وه‌ی که‌وا به نده‌یه‌کی زینا بکات ،یان که نیزه‌یه‌کی زینا بکات،ئه‌ی ئوممه‌تی موحه‌ممه‌د ، ئه گه‌ر ئه‌وه‌ی من ده‌یزانم ئێوه ده‌تان زانی، ئه‌وه که‌م پێ ده‌که نین و زۆر ده‌گریان.
هه‌روه‌ها (إبن عباس) و(جابر بن عبد الله) به هه مان شیوه ئه‌م فه‌رمووده‌یه یان گێڕاوه‌ته‌وه
تێبینی:
1- نوێژی خۆر گیران شێوه‌ی تریشی هاتوه له‌فه‌رمووده‌دا، به‌وه‌ی دوو ڕکاته وه‌کو نوێژه‌کانی تر، هه‌ر ڕکاتێك یه‌ك ڕاوه‌ستان و یه ك ڕکوعی تێدایه وه ك له فه‌رمووده‌که‌ی (عبد الرحمن بن سمرة) دا هاتوه که‌وا ئیمامی مسلم گێڕاویه‌ته‌وه.
2- به سێ ڕاوه‌ستان و سێ ڕکوعیش له هه‌ر ڕاکاتیکدا هاتوه وه ك له‌فه‌رمووده‌که‌ی( جابردا) هاتوه خوای لێ ڕازیبێت که وا ئیمامی مسلم گێڕاویه‌تییه‌وه.
3- به چوار ڕاوه‌ستان و چوار ڕکوعیش هاتوه وه ك له‌فه‌رمووده‌که‌ی (إبن عباس) دا هاتوه خوایان لێ ڕازیبێت که‌وا ئیمامی مسلم ده‌یگێڕێته‌وه.
4- هه‌روه‌ها به پێنج ڕاوه‌ستان و پێنج ڕکوعیش هاتوه وه ك له‌فه‌رمووده‌که‌ی (أبي بن کعب)دا هاتوه خوای لێ ڕازیبێت. وه شیخی ئه لبانی ڕه حمه‌تی خوا ی لێبێت ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ی به زه عیف له‌قه‌ڵه‌م داوه له(الإرواء) دا.
که به لام ئه‌وه‌ی که راسته‌و زانایان کاری پیده‌که‌ن ته نها دووڕکاته که‌یه که له‌سه‌ره‌تادا باسمان کرد له‌هه‌ر ڕکاتێك دا دوو ڕاوه‌ستان و دوو ڕکوعی تێدابێت، چوونکه ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له تێبیینییه که دا باسمان کردوه (ضعیف) ن ، یان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی (علة) له سه‌نه ده کانیان دا هه‌یه، وه یان له به‌ر ئه‌وه ی (شاذ) ن ، هه‌روه‌کو (إبن المنذر) واده فه‌رمووێ له (سبل السلام (ل 511) و کذالك إرواء الغلیل للألباني).
3- له کاتی ڕودانی خۆر گیران و مانگ گیران دا سووننه‌ته به خشین و زیکر کردن و داوای لێخۆش بوون و پاڕانه‌وه.
له فه‌رموده‌که‌ی عائیشه ی دایکی ئیمانداران دا خوای لێ رازیبێت باسمان کرد که‌وا کا تێك پێغه مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) نوێژه که‌ی ته‌واو کرد ووتارێکی دا بۆ هاوه لان خوا لێیان ڕازیبێت که تییایدا فه‌رمووی (….لحياته فإذا رأيتم ذلك فادعوا الله وكبروا وصلوا وتصدقوا،،،) واته: ،،، ئه‌وه داوا له خوا بکه‌ن، وه الله اکبر بکه‌ن، وه نوێژ بکه‌ن، وه له پێناوی خوادا ببه خشن،،.
وه له فه ر مووده یه‌کی تردا (أ بو موسی الأ شعري) خوای لێ ڕازیبێت ده فه‌رمووێ (خسفت الشمس فقام النبي صلى الله عليه وسلم فزعا يخشى أن تكون الساعة فأتى المسجد فصلى بأطول قيام وركوع وسجود رأيته قط يفعله وقال هذه الآيات التي يرسل الله لا تكون لموت أحد ولا لحياته ولكن {يخوف الله بها عباده} فإذا رأيتم شيئا من ذلك فافزعوا إلى ذكره ودعائه واستغفاره) [رواه البخاري (2/545/1059) ومسلم(2/رقم/912)] واته: خۆر گیرا، جا پێغه مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) به ڕاچڵه‌کانێکه‌وه هه ڵسا ، ده ترسا که‌وا قیامه‌ت بێت ، جا هات بۆ مزگه‌وت و نوێژی کرد به درێژترین ڕاوه‌ستان( قیام) و(رکوع)و (سجودێك) که من هه‌رگیز له‌وه‌و پێش نه‌م بینی بوو، وه فه‌ر مووی: ئه‌م به ڵگه‌و نیشانانه که خوا ده ینێرێت ، له به‌ر مردنی هیچ که سێك یان له به‌ر ژیانی هیچ که سێك ڕوو نادات، به ڵام خوای گه‌وره به‌نده‌کانی پی ده‌ترسێنێت ، جا ئه‌گه‌ر شتێکتان له‌وه بینی ئه‌وه ڕابچڵه کێن بۆ زیکر کردنی خوا و پاڕانه‌وه و داوای لیبوردن کردن لێی.
وه هۆی ئه‌م ووتاره‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) ئه‌وه بوو ، ئه‌و ڕوداوه له‌و ڕۆژه‌دا ڕوویدا که( ئیبراهیم) ی کوڕی پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) وه‌فاتی کرد بوو، جا خه‌لکی وایان ده‌زانی ئه‌و خۆر گیرانه له‌به‌ر مردنی (ئیبراهیم) بووه، بۆیه پێغه مبه‌ری خو(صلی الله علیه وسلم) وای فه‌رموو، وه ك له‌فه‌رموده‌که‌ی جابردا خوای لێ ڕازیبێت به ڕونی هاتوه که‌وا فه‌رمووی (انكسفت الشمس في عهد رسول الله(صلی الله علیه وسلم) يوم مات إبراهيم إبن رسول الله(صلی الله علیه وسلم) فقال الناس إنماانكسفت لموت إبراهيم… فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم إن الشمس والقمر آيتان من آيات الله لا ينكسفان لموت أحد من الناس…) [رواه مسلم(2/622/904)] واته: خۆر گیرا له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ری خوادا(صلی الله علیه وسلم) له‌و ڕۆژه‌ی که ئیبراهیمی کوڕی پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) وه‌فاتی کردخه‌ڵکی ووتییان : ئه‌وه له به‌ر مردنی ئیبراهیم خۆر گیراوه .. وه پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووی: ئه‌ی خه‌ڵکینه : به ڕاستی خۆرو مانگ دوو به ڵگه‌و نیشانه ن له نیشانه کانی خوای گه‌وره ، بۆ مردنی هیچ که‌سێك له خه‌ڵکی ناگیرێت ….
4- وه سوننه تیشه پێشه‌وا ووتارێك بدات له پاش نوێژه‌که‌و ئامۆژگاری خه‌ڵکی تێدا بکات.
وه ك له فه‌رموو ده‌که‌ی (عائیشه)ی دایکی ئیمانداران ئاماژه‌مان پێکرد که ده فه‌رمووێ (…..فخطب الناس فحمد الله وأثنى عليه، ثم قال إن الشمس والقمر آيتان من آيات الله لا ينخسفان لموت أحد ولا لحياته فإذا رأيتم ذلك فادعوا الله وكبروا وصلوا وتصدقوا، ثم قال: يا أمة محمد والله ما من أحد أغير من الله أن يزني عبده أو تزني أمته يا أمة محمد والله لو تعلمون ما أعلم لضحكتم قليلا ولبكيتم كثيرا) [رواه البخاري (2/129/1044) وهذا لفظه ومسلم(2/626/907)] واته:….پاشان ووتارێکی بۆ خه‌ڵکی داو سوپاس و ستایشی خوای گه‌وره‌ی کردو فه‌رمووی: به ڕاستی خۆرو مانگ دوو به ڵگه‌و نیشانه ن له نیشانه کانی خوای گه‌وره ، بۆ مردن و ژیانی هیچ که سێك ناگیرێن،جا کاتێك بینیتان گیران ، ئه‌وه داوا له خوا بکه‌ن، وه الله اکبر بکه‌ن، وه نوێژ بکه‌ن، وه له پێناوی خوادا ببه خشن، پاشان فه‌رمووی : ئه‌ی ئوممه‌تی موحه‌ممه‌د ، سوێند به‌خوا له خوا به غیره‌ت تر نییه له‌وه‌ی که‌وا به نده‌یه‌کی زینا بکات ،یان که نیزه‌یه‌کی زینا بکات،ئه‌ی ئوممه‌تی موحه‌ممه‌د ، ئه گه‌ر ئه‌وه‌ی من ده‌یزانم ئێوه ده‌تان زانی، ئه‌وه که‌م پێ ده‌که نین و زۆر ده‌گریان.
5- بۆ ئه‌م نوێژه ده بێت بانگی خه‌ڵکی بۆ بکرێت بۆ مزگه‌وت به (الصلاة جامعة).
له فه رموده یه کدا که (عبد الله بن عمر) خوایان لێ رازیبێت ده فه‌ر مووێ (لما کسفت الشمس علی عهد رسول الله (صلی الله علیه وسلم) نودي : إن الصلاة جامعة ) [رواه البخاري(2/523/1045) و مسلم(2/627/910) وغیرهما] واته: کاتێك خۆر گیرا له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ری خوادا(صلی الله علیه وسلم) بانگ کرا : إن الصلاة جامعة.
6- وه پێشه‌وا ده نگی به‌رز بکاته‌وه له قورئان خویندنی نوێژه که‌دا وه كو نوێژی جه ژن.
وه ك(عائیشه)ی دایکی ئیمانداران ده‌فه‌رمووێ (أن النبي (صلی الله علیه وسلم) جهر في صلاة الخسوف بقراء ته….) [رواه البخاري(3/رقم/1069) و مسلم (2/رقم/901) و هذا لفظ مسلم و في روایة لهما البخاري(1/رقم/1066) و مسلم(2/رقم/901)] واته: پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) له نوێژی خۆر گیران دا ده‌نگی به‌رز کرده‌وه له قورئان خوێندنه که یدا…
له کۆتاییدا داواکارم له خوای گه‌وره به‌رده‌وامیمان پێ ببه خشیت له‌سه‌ر بنچینه‌ی ئیسلامه‌تی و شاره‌زامان بکات له ئاینه که‌یداو به دوورمان بکات له دروست کراوو داهێنراو(اللهم آمین)
سبحانك اللهم وبحمدك أستغفروك و أتوب إلیك
سه‌رچاوه و سوود وه‌رگرتن: له کتێبی : پوخته‌ی فیقهی شه‌ریعه‌ت: نوسینی مامۆستا طارق هه‌مه‌وه‌ندی
